गीता + गीता + देवआनंद एक भन्नाट कॉकटेल

अक्षरनामा, गाता रहे मेरा दिल, शनिवार, 8 जूलै 2017

 ‘शोखियों मे घोला जाये फुलों का शबाब, उसमे फिर मिलायी जाये थोडीसी शराब, होगा युं नशा जो तय्यार, वो प्यार है’ असं नीरज यांचं गाणं  सचिनदेव बर्मन यांनी ‘प्रेम पुजारी’ (1970) मध्ये दिलं होतं. पण त्याच्या 20 वर्षे आधीच प्रेमाच्या नशे सारखीच नशा संगीताच्या बाबतीत त्यांनी घडवली होती. एक खट्याळ गीता (बाली) घ्यायची, दुसर्‍या अवखळ गीता (दत्त) चा कोवळा मस्तीवाला आवाज घ्यायचा, एक देखणा देव आनंद घ्यायचा, एकदम ताज्या तरूण रक्ताचा गुरू दत्त नावाचा दिग्दर्शक घ्यायचा, एकदम नविन कोरं करकरीत पार्श्वसंगीत वापरायचं, आपल्याच लिखाणाच्या मस्तीत बुडालेल्या साहिरचे शब्द घ्यायचे- या सगळ्याची पडद्यावर जी नशा तयार होते तिचं नाव होतं..

तदबीर से बिगडी हुई तकदीर बना ले

अपने पे भरोसा है तो इक दांव लगा ले

‘बाजी’ (1951) मधील या गाण्याला आता 65 वर्षे उलटून गेली. अजूनही याची नशा उतरत नाही. गीता (बाली) साठी गीता (दत्त) नं गायलेली गाणी आणि तेही देखणा देवआनंद नायक असताना हे एक अफलातूनच प्रकरण आहे.  वरच्या गाण्याची तर खुप चर्चा झाली. याशिवाय याच चित्रपटातील  दुसरं एक गाणं ‘देखके अकेली मुझे बरखा सताये’ याबाबत याच सदरात आधीच्या लेखात उल्लेख आलाही आहे (10 जून 2017). पण अजून एक मस्त गाणं यात आहे

सुनो गजर क्या गाये, समय गुजरता जाये

ओ रे जीनेवाले, ओ रे भोलेभाले

सोना ना, खोना ना

साहिर स्वातंत्र्यानंतरच्या काळात तरूण पिढीला फाळणीच्या पारतंत्र्याच्या सगळ्या जखमा विसरून पुढे पुढे जायला सुचवतो आहे. त्या पिढीचंच तो प्रतिनिधीत्व करतो आहे. ‘बिछडा जमाना कभी हात ना आयेगा, दोष न देना मुझे फिर पछतायेगा’ असं म्हणत एक नविन दिशा दाखवतो आहे. या चित्रपटात सगळेच नविन-तरूण-ताजे होते. अगदी सचिन देव बर्मन वयानं मोठे असूनही त्यांनी एकदम नविन संगीत दिलं होतं. तोपर्यंतचा गीताचा भक्ती संगीतातला आवाज, विरही आवाज इथे वेगळाच उमटला होता. काहीतरी नविन कोर्‍या कपड्यासारखं आल्हाददायक प्रसन्न वेगळं रसिकांच्या कानावर आलं. समीक्षकांनी तेंव्हा नाकं मुरडले पण सामान्य रसिकांनी या चित्रपटाला डोक्यावर घेतलं. गाणी हिट झाली. सिनेमा बॉक्स ऑफिसवरही धूम चालला. किशोर कुमारची जी शैली पुढे लोकप्रिय झाली त्याच शैलीतलं पहिलं गाणंही याच चित्रपटात होतं, (तेरे तिरों मे छुपे प्यार के खजाने है). 

गीतासाठी गाणारी गीता आणि सोबत देव आनंद हे नशिलं समिकरण लगेच दुसर्‍याच वर्षी जाल (1952) मध्येही रसिकांना अनुभवायला मिळालं. अर्थात संगीत सचिनदांचंच होतं. यात लताच्या आवाजात मस्तीखोर गाणं ‘चोरी चोरी मेरी गली आना है बुरा’, निसर्गाचं अप्रतिम वर्णन असलेलं ‘पिघला है सोना दूर गगन मे’, लता-हेमंत कुमार यांच्या आवाजातील सदाबहार ‘ये रात ये चांदनी फिर कहां, सुन जा दिल की दास्तां’  पण लता-किशोरच्या गाण्याची नशा काही औरच. ते गाणं आहे

दे भी चुके हम दिल नजराना दिल का

छोडो भी ये राग पुराना दिल का   

आता यात पुराना म्हणताना जो झटका गीता (दत्त) गाताना आणि गीता (बाली) पडद्यावर देते तो निव्वळ जीवघेणा. त्याची संगीतशास्त्रात व्याख्या करणं मुश्किल. जसं की किशोर च्या गाण्यात असतं. तो मनानंच गाण्याला असं काही वळण देतो, असे काही शब्द उच्चारतो, असे काही सूर वेगळे लावतो की सचिनदासारखे संगीतकार सोडले तर इतरांची पंचाईतच व्हावी.  

गुरू दत्तनं पुढं ओ.पी.नय्यरला घेवून ‘बाज’ (1953) प्रदर्शित केला. त्यात स्वत:च नायकाची भूमिका केली. त्यातही गीतासाठी गीताची दोन गाणी आहेत. पण आधीची मजा त्यात नाही. शिवाय देव आनंद त्यात नाही.

सचिनदांच्या संगीतात परत हे सगळं जमून आलं नाही पण अनिल विश्वासनी ‘फरार’ (1955) मध्ये नायकाच्या भूमिकेत देव आनंद असताना गीतासाठी गीताचा आवाज जूळवून आणला. यातली गीताची गीतासाठीची तीन गाणी मस्त आहेत. 

‘जी भर के प्यार कर लो, अखिया दो चार कर लो

सुनो ये रात नही है एक तीन चार की

सुनो ये रात है बस दो दिलों के प्यार की

आता या गाण्यात काव्य म्हणून काहीच नाहीच. प्रेम धवनलाही गीतकार म्हणून मर्यादा आहेत. गीताच्या नृत्यालाही प्रचंड मर्यादा आहेत. या गाण्यात गीताचं नाचणं शाळकरी मुलीचं प्राथमिक वाटतं. पण गाण्यात मस्ती आहे. दुसरं गाणं अप्रतिम आहे. 

‘हर इक नजर इधर उधर, है बेकरार तेरे लिये

मेहफिल का दिल धडक रहा, है बार बार मेरे लिये’

आणि मग गीताचा आवाज जो सुटतो, 

‘हू मै इक नया तराना, एक नया फसाना, 

एक नयी कहानी हू मै, 

एक रंग रंगीली, इक छैल छबिली 

मद मस्त जवानी हू मै’ 

आणि त्यावर गीताच्या खरंचच मदमस्त अदा. क्लब मधल्या प्रत्येक टेबलापाशी जावून गीता आपल्या विभ्रमांनी तरूणांना घायाळ करते आहे आणि देव आनंद आपल्यातच मग्न एका टेबलावर एकटाच बसून आहे. 

तिसरं गाणं ‘दिल चुरा लू चुरा लू दिल मे छूपी बात, बडे बडे दिलवाले भी रेह जाये मलते हात’ छान आहे पण त्याच्या संगीतावर सी. रामचंद्रच्या ‘अलबेला’च्या संगीताची छाप जाणवत राहते. अजून एक गाणं गीताच्याच आवाजात आहे ‘इक रात की यह प्रीत’ पण ते विशेष नाही. 

गीता दत्तचा भाऊ मुकूल रॉय याच्या संगितानं नटलेल्या ‘सैलाब’ (1956) मध्ये गीतानं गायलेली एक दोन नाही तर तब्बल आठ गाणी आहेत. ओ.पी.नय्यरच्या ‘मिस कोका कोला’ (1955)  मध्येही गीता गीतासाठी गायली आहे.  पण या दोन्ही चित्रपटात देव आनंद नाही.

गीताबालीचा देव आनंद सोबतचा गीताच्या आवाजातला चौथा चित्रपट म्हणजे ‘मिलाप’ (1955). एन.दत्ताने यात गीताच्या आवाजात तीन मस्त गाणी दिली आहेत. 

‘जाते हो तो जाओ पर जाओगे कहा

बाबूजी तूम ऐसा दिल पाओगे कहा’

साहिरसारखा प्रतिभावंत कवी असेल तर गाण्याच्या शब्दांना आपोआपच एक वजन येते. ते शब्द अगदी साधे असले तरी. साहिरच्या गीतात बर्‍याचदा आढळणारा अवघड उर्दू शब्दांचा वापर इथे नाही. परिणामी गाणं गीताच्या अवखळ आवाजात चपखल बसलं आहे. गीताबालीच्या नृत्याला मर्यादा असल्याने तिच्याकडून किमान अदांमधून  परिणाम साधायला हवा हे ओळखून तसं नृत्य या गाण्यावर बसवल्या गेलं आहे. 

दुसरं गाणं 

‘बचना जरा ये जमाना है बुरा

कभी मेरी गली मे न आना’ 

गीतानं रफी सोबत गायलं आहे. पण हा रफीचा आवाज देव आनंद साठी नसून जॉनी वॉकर साठी आहे. डोळ्यावर पट्टी बांधलेला देव आनंद आणि त्याच्या सोबत आंधळी कोशिंबीर खेळणारी गीता बाली असा प्रसंग आहे. सोबत जॉनी वॉकर आणि मित्र-मैत्रिणींचा घोळका. जॉनी वॉकर साठी रफीनं गायलेली गाणी हे एक स्वतंत्रच प्रकरण आहे.

तिसर्‍या गाण्यात स्पॅनिश ‘ला जोटा’ नावाच्या लोकसंगीतात वापरल्या जाणार्‍या वाद्यांचा वापर फार सुरेख केला आहे. त्या काळातील काही गाण्यांमध्ये ओ.पी.नय्यर, मदन मोहन सारख्यांनी याचा अतिशय कल्पक वापर करून घेतला आहे. हे गोड गाणं आहे ‘हमसे भी कर लो कभी कभी तो मिठी मिठी दो बाते’.

काळी टोपी, कोट घातलेला गरीब चेहरा करून बसलेला देव आनंद आणि त्याच्या भोवती नाचणारी गीताबाली.  या गाण्यात एन. दत्तानं गोव्याच्या लोकसंगीताचे रंग भरले आहेत. या चित्रपटातील गाण्यांवरच ऐक गोव्याची छाप आहे. साहिरच्या शब्दांतही एक वेगळेपण आहे

‘मै बहार का शौक फुल हू, अक्ल मर मिटे ऐसी भूल हू

धूली धूली है घुली घुली है राते’

या शब्दांसाठी गीताचाच खट्याळ मादक स्वर हवा. काही गाण्यांमध्ये गीताच्या आवाजात जो परिणाम साधला जातो तसा दुसर्‍या कुणाच्या अवाजात शक्य नाही. साहिर मजरूह यांच्यासारख्यांना फार चांगल्या पद्धतीनं गीतासाठी शब्द रचता आले आहेत. ओ.पी.नय्यर आणि सचिनदेव बर्मन यांना गीताच्या आवाजाचा वेगळा पैलू फार चांगला पकडता आला.   

पंकज मलिकच्या संगीतात ‘जलजला’ (1952) मध्येही गीतासाठी गीता गायली आहे. यातही देव आनंद आहे. पण यातली गाणी विशेष भावून जात नाहीत. गीताचा तो खट्याळ सूर पंकज मलिकला पकडता आला नाही म्हणूनही असावं.

दोन्ही गीता 1930 ला जन्मल्या. याच महिन्यात 20 तारखेला गीता दत्तचा स्मृतीदिन आहे. आधी 1965 ला गीता बाली गेली. आणि लगेच 1972 ला गीता दत्तही गेली. अतिशय कमी आयुष्य या दोघींना लाभले पण ‘बाजी’ पासून गीताने गीतासाठी गायलेल्या खट्याळ गाण्यांचा खळाळता झरा रसिकांसाठी मात्र आत्तापर्यंत वाहतच राहिला आहे.