विस्मरणात गेलेला कृष्णधवल प्रेमगीतातला धर्मेंद्र..

उद्याचा मराठवाडा, २९  एप्रिल २०१८ 

‘बरसात की रात’ मधील रफीचं ‘जिंदगी भर नही भूलेगी वो बरसात की रात’ या गाण्यानं 1960 च्या बिनाकात धुमाकुळ घातला होता. गाणं अर्थातच त्यावर्षीच्या इतर सर्व गाण्यांना मागे ठेवत पहिल्या क्रमांकावर होतं. दुसरं गाणंही परत रफीचंच ‘चौदहवी का चांद हो’ हे होतं. याच दरम्यान आपलं संगीताचं करिअर नुकतंच सुरू करणारे कल्याणजी आनंदजी यांनी ‘दिल भी तेरा हम भी तेरे’ मध्ये बलराज साहनी, उषा किरण यांच्यासारख्या मुरलेल्या कलाकारांसमोर उभा ठाकलेल्या कोवळ्या 25 वर्षांच्या धर्मेंद्रला त्याच्या या पहिल्याच चित्रपटात एक गाणं दिलं होतं  दिलं होतं. रसिकांनी रफीच्या दोन गाण्यांनंतर याच गाण्याला त्या वर्षी तिसर्‍या क्रमांक देत आपल्या पसंतीची पावती दिली होती. ते गाणं होतं, ‘मुझको इस रात की तनहाई मे आवाज ना दो’. हे गाणं लताच्या आवाजातही आहे. पण रसिकांना  मुकेशच्याच आवाजात जास्त भावून गेलं.

https://www.youtube.com/watch?v=pcr1Hh9OFd0

धर्मेंद्रची कारकीर्द या चित्रपटापासून सुरू झाली. त्याला काही मोजकी पण गोड गाणीही भेटत गेली. पण त्याची ही प्रेम करणार्‍या किंवा विरहाने होरपळणार्‍या नायकाची प्रतिमा काही तयार झाली नाही. 

1961 ला बॉक्स ऑफिसवर हिट ठरलेला धर्मेंद्रचा चित्रपट होता ‘शोला और शबनम’.  खय्यामच्या संगीताततील यातील दोन गाणी आजही ऐकायला लक्षणीय वाटतात. पहिलं गाणं आहे कैफी आझमी यांनी लिहीलेले रफीच्या आवाजातील  ‘जीत ही लेंगे बाजी हम तूम’ आणि दुसरं गाणंही असंच अतिशय संवेदशील मनाचं, रफीनं हळूवार गायलेलं ‘जाने क्या धुंडती है ये आंखे’. हेही कैफी आझमींचेच आहे. खय्यामचे वैशिष्ट्य म्हणजे अतिशय कमी चित्रपटांना संगीत दिलं पण संस्मरणीय अशी गाणी दिली.

पुढे ‘अनपढ’ (1962) आणि ‘बंदिनी’ (1963) हे दोन चित्रपट धर्मेंद्रचे गाजले. बॉक्स ऑफिसवर त्यांनी उत्तम धंदा केला. यातील गाणीही गाजली. पण धर्मेंद्रच्या वाट्याला मात्र यात गाणी आली नाहीत.

पुढच्याच वर्षी धर्मेंद्रचे दोन चित्रपट ‘आयी मिलन की बेला’ (1964) आणि ‘हकिकत’ (1964) हीट झाले पण यातही त्याच्या वाट्याला गाण्याच्या दृष्टीनं काही आलं नाही. याच वर्षीच्या ‘आप की परछाई’ ने मात्र जरा हा अनुशेष भरून काढला. दोन अतिशय गोड गाणी रफीच्या आवाजातील त्याच्या वाट्याला आली. मदनमोहन आणि राजा मेहंदीअली खान हे अतिशय जमून आलेलं संगीतकार-गीतकार रसायन या चित्रपटाला लाभलं होतं. रफीचे पहिलं गाणं होतं, ‘ये ही है तमन्ना, तेरे घर के सामने, मेरी जान जाये, मेरी जान जाये’. धर्मेंद्रनं खट्याळ प्रेमीचा अभिनयही छान केलाय. आणि दुसरं रफीचंच हळूवार गाणं आहे ‘मै निगाहे तेरे चेहरे से हटावू कैसे’. खरं तर धर्मेंद्र प्रेमाच्या हळूवार गाण्यांमध्ये अतिशय संयत अभिनय करू शकतो हे सुरवातीच्या काही गाण्यांनी सिद्धही केलंय. 

https://www.youtube.com/watch?v=7_V6Os1mDWI

‘काजल’ (1965) हा धर्मेंद्रचा चित्रपट तेंव्हा बॉक्स ऑफिसवर हिट ठरला होता. पण गाजलेली गाणी मात्र राजकुमारच्या वाट्याला गेली (छू लेने दो नाजूक होठों को). चित्रपटाचे श्रेयही मीनाकुमारीलाच जास्त गेलं.

‘ममता’ (1965) चित्रपटातील लताच्या आवाजातील ‘रहे ना रहे हम’ बिनाकात गाजलं. पण हेच गाणं परत रफी-सुमन कल्याणपुरच्या आवाजात  धर्मेंद्र-सुचित्रा सेन यांच्यावर आहे. पण त्याचं श्रेय धर्मेंद्रला तेवढं नाही मिळालं. पण दुसरं एक गाणं धर्मेंद्रच्या वाट्याला आलं. लता-आशाच्या आवाजातील हे गाणं ‘इन बहारोंमे  मे अकेली ना फिरो, राह मे काली घटा रोक ना ले’ मधुर आहे. मजरूह सारखा कसलेला गीतकार याला लाभला आहे. पण या  संपूर्ण चित्रपटावर लताच्या ‘रहे ना रहे हम’ ची दाट छाया असल्याने बाकीची गाणी झाकोळली गेली. (लता-हेमंतकुमारच्या आवजातील ‘छुपा लो यु प्यार मेरा’ यातीलच असून अशोक कुमार-सुचित्रा सेनवर आहे.)

‘पूर्णिमा’ (1965) मध्ये धर्मेंद्र शिवाय दुसरा कुणी प्रमुख नायक नव्हता. परिणामी यातील गाणी पूर्णत: त्याच्याच वाट्याला आली. मुकेश-लताच्या आवाजातील ‘हमसफर मेरे हमसफर’ गोड गाणं धर्मेंद्र मीनाकुमारीवर आहे. गुलजारच्या सुरवातीच्या काळातील ही गाणी. बंदिनी पासून गुलजारची कारकीर्द सुरू झाली. त्याचाही नायक धर्मेंद्रच होता. पण पुढे गुलजार-धर्मेंद्र असा योग फारसा आला नाही.

http://www.hindigeetmala.net/song/hamasafar_mere_hamasafar_pankh_tum.htm

 शंकर जयकिशन, रोशन यांच्यानंतर मुकेशच्या गळ्याचा नेमका वापर करणार्‍यात कल्याणजी आनंदजीचं नाव घ्यावं लागेल. (पुढे लक्ष्मीकांत प्यारेलाल या एकाच नावाची भर यात पडते). यातच अजून एक आर्त गाणं मुकेशच्या आवाजात आहे. धर्मेंद्रच्या पाच वर्षांपूर्वीच्या ‘मुझको इस रात की तनहाईमे’ ची आठवण करून देणारं हे गाणं आहे 

‘तूम्हे जिंदगी के उजाले मुबारक, 

अंधेरे हमे आज रास आ गये है

तूम्हे पाके हम खुदसे दूर हो गये थे

तूम्हे छोडकर अपने पास आ गये है

अशी गुलजारी शैलीची सुरवात सांगणारी ही शब्दरचना आहे. पण गुजलार यांची शब्दांवरची हुकुमत पुढे जाणवते तशी ती इथे जाणवत नाही. 

http://www.hindigeetmala.net/song/tumhe_zindagi_ke_ujale_mubarak.htm

‘नीला आकाश’ (1965) हा मदन मोहनच्या संगीतानं नटलेला धर्मेंद्र -माला सिन्हाचा चित्रपट. इथेही परत ‘आपकी परछाई’ मधील मदनमोहन-राजा मेहंदीअली खान हे जमून आलेलं रसायन आहेच. दोन चांगली गाणी यात रफी-आशाच्या आवाजात मदनमोहननं दिली आहेत. पहिलं गाणं आहे ‘तेरे पास आके मेरा वक्त गुजर जाता है’ आणि दुसरं आहे ‘आपको प्यार छुपाने की बुरी आदत है’. या रंगीत चित्रपटांत धर्मेंद्रच्या प्रेमगीताच्या मर्यादा लक्षात यायला लागतात. कदाचित त्यामुळेच पुढे त्याची ही प्रतिमा ठसत गेली नसावी.

‘आये दिन बहार के’ (1966) मध्ये लक्ष्मीकांत प्यारेलालनी लोकप्रिय गोड गाणी दिली आहेत. त्यात धर्मेंद्रच्या वाट्याला ‘ये कली जब तलक फुल बनके खिले’ आलेलं गाणं महेंद्र कपुर-लताच्या आवाजात आहे. पण यातील रफीच्या आवाजातील गाणं रसिकांनी जास्त डोक्यावर घेतलं. त्याचे बोल होते, ‘मेरे दुष्मन तू मेरी दोस्ती से तरसे’. लक्ष्मीकांत प्यारेलालने लता आणि रफीच्या आवाजाचा एक साचा तयार करून आपल्या सुरवातीच्या संगीतात वापरला. याला चांगलीच लोकप्रियता लाभली. आनंद बक्षी तर त्याचा हक्काचाच गीतकार. पण पुढे आनंद बक्षीच्या शब्दांना उतरती कळा लागली आणि लक्ष्मी-प्यारे च्या संगीताचा ठराविक साचा अभिजाततेच्या दृष्टीने प्रभावहीन बनत गेला.

http://www.hindigeetmala.net/song/mere_dushman_tu_meri_dosti.htm

गुरूदत्तच्या माघारी पूर्ण झालेला त्याच्या प्रॉडक्शनचा चित्रपट म्हणजे ‘बहारे फिर भी आयेंगी’. चित्रपट फार चालला नाही पण ओ.पी.नय्यरच्या गाण्यांनी धमाल केली. 

बदल जाये अगर माली 

चमन होता नही खाली 

बहारे फिरभी आयी है 

बहारे फिरभी आयेंगी 

http://www.hindigeetmala.net/song/badal_jaaye_agar_maali_bahaaren.htm

या कैफी आझमींच्या रचनेने बिनाकात बाजी मारली. गुरूदत्त निघून गेला होता, गीता दत्त दु:खात बुडून गेली होती, ओ.पी.नय्यरची जादू पण संपून गेली होती पण धर्मेंद्रच्या कारकीर्दीत मात्र पुढे चालून ‘बहार’ आली.

या सोबतच अजून दोन चांगली गाणी धर्मेंद्रच्या वाट्याला आली. रफीच्या आवाजातील ‘आपके हसिन रूख पे आज नया नूर है, मेरा दिल मचल गया तो मेरा क्या कसूर है’. या गाण्याची गंमत म्हणजे गाणे नायक पियानोवर बसून म्हणतो आहे, नायिका सलज्ज अशी समोर आहे. 1949 च्या ‘अंदाज’ पासून हेच चालू आहे. हा चित्रपट कृष्ण धवल काळाच्या अगदी शेवटच्या शेवटच्या चित्रपटांपैकी आहे. संगीतकार ओ.पी.नय्यर हा जूनाच आहे. गायक रफी जूनाच आहे. नविन आहे गीतकार अंजान, नायक धर्मेंद्र, नायिका तनूजा. म्हणजे जून्या पिढीची शैली तर आत्मसात केली आहे. जून्या प्रमाणे सर्व काही देण्याचा इथे प्रयत्न आहे. पण जायचे तर पुढे आहे. अशा द्विधा अवस्थेत सापडलेल्या या काळाचे प्रतिनिधीत्व हे गाणे करते आहे. याच पद्धतीचे दुसरं गाणं रफी-आशाच्या आवाजात आहे 

दिल तो पेहले सेही मदहोश है मतवाला है 

और कुछ आपने दिवाना बना डाला है

ओ.पी.नय्यरच्या संगीतातील तीच सगळी जूनी जादू इथे प्रकट झाली आहे. संपत चाललेल्या काळाचे अवशेष या गाण्यांमधून समोर येत आहेत.

याच वर्षी धर्मेंद्रच्या नुतन रेहमान यांच्या ‘दिल ने फिर याद किया’ (1966) मधील शिर्षक गीताला रसिकांनी बीनाकात पसंती दिली. रफी-मुकेश-सुमन कल्याणपुर यांच्या आवाजातील हे गाणं आजही ऐकू येतं. सोनिक ओमी या संगीत रचनाकाराने ज्या अगदी तूरळक चित्रपटांना संगीत दिलं त्यापैकी हा एक चित्रपट. हे गाणं होतं

दिल ने फिर याद किया

बर्क सी लहर आयी है

फिर कोई चोट मुहोब्बत की

उभर आयी है 

https://www.youtube.com/watch?v=aRnI2xb2biI

धर्मेंद्रला सुरवातीपासून साथ देणारा मुकेशचा आवाज इथे रेहमान साठी वापरला आहे. नुतनसाठी अर्थातच सुमन कल्याणपुरचा आवाज आहे. या गाण्याची ताकद म्हणजे प्रेमाच्या त्रिकोणात तिन्ही टोकांचे दु:ख समर्पकपणे प्रतित होतं. रफी-मुकेश-सुमन या तिघांचेही संयत आवाज आणि तसाच धर्मेंद्र-रेहमान-नुतनचा अभियन यानं गाणं फारच परिणामकारक ठरतं. अन्यथा प्रेमाच्या त्रिकोणात दोन प्रेमी जीव आणि तिसरा खलनायक असेच चित्र उमटत राहतं. ते तसं इथे होताना दिसत नाही. याच चित्रपटातील ‘कलियों ने घुंघट खोला, हर डाल पे भवरा डोला’ हे रफीच्या आवाजातील सुंदर गाणंही धर्मेंद्रवरच चित्रित आहे.

सुरवातीच्या काळातील धर्मेंद्रच्या सुरेल गीतांचे पर्व याच वर्षीच्या ‘अनुपमा’ (1966) मधील गाण्यानं समाप्त होते. मुळात या चित्रपटात अगदी मोजकीच गाणी आहेत. दोन लताची गाणी (धीरे धीरे मचल ए दिले बेकरार, कुछ दिल ने कहा) दोन आशाची गाणी (भिगी भिगी फिजा, क्यूं मुझे इतनी खुशी दे दी). पण या अतिशय गोड सुंदर गाण्यांशी टक्कर देत हेमंतकुमारच्या खर्जातील आवाजात एक गाणं धर्मेंद्रच्या वाट्याला आलं. कैफी आझमींच्या शब्दांना अतिशय येाग्य न्याय देत, चेहर्‍यावर संतूलीत भाव दाखवत धर्मेंद्रनेही या गाण्याचे सोनेच केले आहे. आपला चेहरा किती मार्दवयुक्त आहे हे त्यानं (म्हणजे त्या चित्रपटाच्या कॅमेरामननं) दाखवूनच दिलं आहे. हे गाणं आहे

या दिल की सुनो दुनिया वालों

या मुझको अभी चुप रहने दो

मै गम को खुशी कैसी केह दू

जो केहते है उनको केहने दो

http://www.hindigeetmala.net/song/yaa_dil_kee_suno_dooniyawalo.htm

नायिका शर्मिला टागोर, संगीतकार गायक हेमंतकुमार, दिग्दर्शक ऋषीकेश मुखर्जी या सगळ्यां कलात्मक बंगाली माणसांमध्ये धर्मेंद्रसारखा धसमुसळा पंजाबी नायक मिळून मिसळून जातो ही अभिनेता म्हणून त्याची कमालच आहे. पुढे त्याची जी प्रतिमा तयार झाली त्याच्या अगदी हे विरूद्ध आहे.

परत अशी सुंदर गोड गाणी धर्मेंद्रसाठी अपवादानेच आली. अर्थातच गाण्यांचा सुवर्णकाळच संपून गेला होता. त्याला धर्मेंद्र तरी काय करणार. धर्मेंद्रला महाराष्ट्र शासनाचा ‘राज कपुर’ पुरस्कार नुकताच जाहिर झाला आहे. त्याच्या जून्या गाण्यांची ही एक आठवण.  

       

   -आफताब परभनवी.

a.parbhanvi@gmail.com